Evcil Kediler Avrupa’ya Yakın Zaman Önce Tunus’tan Yayılmış

Bilim insanları uzun süredir evcil kedilerin Neolitik dönemde tarımcılarla birlikte Avrupa’ya yayılmış olabileceğini düşünüyorlardı.

Ancak iki yeni büyük çaplı araştırma, bu sürecin sanılandan çok daha karmaşık olduğunu ortaya koydu. Her iki çalışma da evcil kedilerin olası köken noktası olarak Tunus’a işaret ediyor.

Geniş çaplı genetik verilerle arkeolojik bulguları birleştiren bu iki çalışma, Avrupa’daki evcil kedilerin zaman çizelgesine meydan okurken, kültürel ve dini etkenlerin de kedilerin evcilleştirilmesi ve taşınmasında kilit rol oynamış olabileceğini öne sürüyor.

Kediler uzun zamandır arkeologlar için bir bilmece. Çünkü evcil kedilerin iskeletsel özellikleri ve yaygın olarak kullanılan mitokondriyal DNA belirteçleri, yabani kedi türleriyle önemli ölçüde örtüşebiliyor.

Tor Vergata Üniversitesi’nin öncülüğündeki ekip, Avrupa ve Anadolu’daki 97 arkeolojik alanın yanı sıra İtalya, Bulgaristan ve Kuzey Afrika’daki müzelerden elde edilen antik kedi örnekleri üzerinde paleogenomik analizler gerçekleştirdi.

bioRxiv’te yayımlanan “Kuzey Afrika’dan Evcil Kedilerin Yayılımı ve Son İki Bin Yılda Avrupa’ya Girişi” başlıklı çalışmalarında, 70 düşük kapsamlı antik genom, 17 modern ve müze kökenli genom ile 37 radyokarbon tarihlemesi yapılmış kedi kalıntısı analiz edildi.

Bu nükleer DNA analizlerinin sonuçları, evcil kedi atalarına sahip kedilerin Avrupa’da yalnızca MS 1. yüzyıldan itibaren ortaya çıktığını, yani geleneksel anlatılarda belirtilenden binlerce yıl sonra göründüğünü ortaya koydu.

Araştırmacılar ayrıca iki ayrı giriş dalgası tespit etti. İlki, MÖ 2. yüzyılda Kuzeybatı Afrika’dan Sardinya’ya yabani kedilerin getirilmesiyle başladı ve günümüzün adadaki yabani kedi popülasyonunu oluşturdu. İkinci dalga ise Roma İmparatorluk döneminde, günümüz evcil kedi soylarına genetik olarak benzeyen kedilerin Avrupa’ya taşınmasıyla gerçekleşti; bu da Tunus’u erken evcilleştirmenin kilit merkezi olarak öne çıkarıyor.

Exeter Üniversitesi işbirliğiyle yürütülen ve yine bioRxiv’de yayımlanan “Kedi Evcilleştirilmesinin Zamanlamasını, Yayılım Rotalarını ve Avrupa Yabani Kedilerinin Yok Oluşunu Yeniden Tanımlamak” başlıklı ikinci çalışmada ise biraz farklı bir zaman çizelgesi öneriliyor.

206 farklı alandan elde edilen 2.416 arkeolojik kedi kemiğinin analiz edilip morfolojik verilerin genetik bulgularla karşılaştırılması sonucunda, evcil kedilerin Avrupa’da daha Roma’nın zirveye ulaşmasından önce, MÖ 1. binyılın başlarında ortaya çıktığı sonucuna varıldı.

MÖ 4. ila 2. yüzyıllar arasında Britanya’da belirlenen özgün mitokondriyal haplogruplar, Demir Çağı’nda bir temas yaşandığını gösteriyor. Daha sonra Roma, Geç Antik Çağ ve Viking dönemlerinde yeni giriş dalgaları gerçekleşmiş olabilir. Bu çalışmada da evcil kedilerin kökeni olarak Tunus öneriliyor.

Evcil kedilerin insanlar tarafından evcilleştirilmesinin yalnızca kemirgenlerle mücadele gibi işlevsel nedenlere değil, aynı zamanda dini ve kültürel nedenlere de dayandığı düşünülüyor.

Mısır’da Bastet gibi tanrılarla özdeşleştirilen kedilere duyulan saygı, onların mumyalanmasına ve dini ağlar aracılığıyla taşınmasına neden olmuş olabilir. Antik Yunan ve Roma’da Artemis ve Diana’yla özdeşleşmeleri, Bastet’le olan paralelliği yansıtıyor.

Benzer biçimde, İskandinav mitolojisinde de kediler tanrıça Freyja ile ilişkilendirilmişti. Bu da, ruhani ve törensel inançların kedilerin daha geniş coğrafyalara yayılmasında etkili olabileceğine işaret ediyor.

Her iki çalışma da Avrupa’ya gelen evcil kediler ile yerli yabani kediler arasında melezleşme ve rekabet yaşandığını gösteriyor. MS 1. binyıldan itibaren yabani kedi popülasyonlarında görülen düşüşün, kaynak çatışması, hastalıklar veya melezleşme gibi etkenlerle bağlantılı olabileceği belirtiliyor.

İki araştırma evcil kedilerin Avrupa’ya geliş zamanlaması ve rotaları konusunda farklılıklar taşısa da, ortak bir sonuca işaret ediyor: Kedilerin Avrupa’ya gelişi, önceki varsayımların aksine daha yakın zamanlarda ve daha çok kültürel nedenlerle gerçekleşmiş.

Bu bulgular, kedilerin Neolitik yerleşimlerde yaygın olduğuna dair varsayımları çürütüyor ve yalnızca mitokondriyal DNA’ya dayalı önceki analizlerin evcilleştirme sürecine dair resmi eksik yansıttığını ortaya koyuyor.

Genel olarak bakıldığında bu iki çalışma, insanların en tanıdık evcil hayvanlarından birinin tarihine dair anlayışımızı kökten değiştiriyor. Kediler, sandığımız gibi sessizce tarımcıların peşinden sürüklenen varlıklar değil; aksine, evcilleştirilme sonrası Kuzey Afrika’dan Avrupa’ya doğru birden fazla dalga halinde, insan kültürü, ticaret ve dini sembolizm aracılığıyla yayılmış canlılar olabilirler.

Makale 1: M. De Martino et al. (2025). The dispersal of domestic cats from Northern Africa and their introduction to Europe over the last two millennia. biorxiv.

Makale 2: Sean Doherty et al. (2025). Redefining the timing and circumstances of cat domestication, their dispersal trajectories, and the extirpation of European wildcats. biorxiv. 

Yazar:  Erman Ertuğrul  11 Mayıs 2025 – arkeofili.com

www.bilimsanatyolu.com