Unutkanlık nerede hastalığa dönüşür?

Unutkanlık yaşlanmanın parçası olabilir ama demans, bir beyin hastalığıdır. Zihin çözülmeye başladığında ilk işaret, her zaman hafıza değildir. Türkiye’de her 10 yaşlıdan 1’i demanslı. Ancak çoğu hâlâ “yaşlılık bunaması” sanılıyor. Oysa tedavi edilebilir türleri bile var…

DEMANS -1-

Bu yazı dizisinde neler bulacaksınız?

– Unutkanlık yaşlılık değil demans olabilir.

– Demans alzheimer değildir! Karıştırmayın.

– Ne tür ön tanılarla hastalık anlaşılır? 

– İnme sonrası neden çöküş başlar?

– Halüsinasyonla gelen demans türü.

– Genç yaşta başlayan öfke tipi bunama.

– Karışık tip: Alzheimer ve felç bir arada

– B12 eksikliği zihin kaybı yapabilir.

– Zona aşısı demans riskini % 20 azaltıyor.

– Akdeniz diyeti zihni koruyor.

– Evde uygulanan iki test: Mini-Cog ve GPCOG

– Hafızayı koruyan 7 güçlü gıda.

Bugün sabah kahvaltı yaptınız mı? Belki yaptınız ama ne yediğinizi hatırlamıyorsunuz.  
Bu sadece bir dalgınlık olabilir. Ancak eğer dün ne yaptığınızı da hatırlamıyorsanız, geçen hafta kiminle konuştuğunuzu da…

Ve eğer bu unutkanlık sizi değil, çevrenizi daha çok endişelendiriyorsa, işte orada durmak gerekir. Çünkü bu, yaşlılık belirtisi değil, bir beyin hastalığı olabilir: Demans.

Demans ne demek?

Demans, öğrenme, hafıza, dil, muhakeme, yön bulma gibi bilişsel işlevlerin kalıcı ve ilerleyici bozulmasıdır. Bir hastalık adı değil; tıpkı “kanser” gibi bir şemsiye tanımdır. Altında birçok farklı sebep yatar.

En yaygın nedeni Alzheimer’dır. Ama Alzheimer tek neden değildir. Felç sonrası damar tıkanıklığı, bazı enfeksiyonlar, hatta     vitamin eksiklikleri bile demansa yol açabilir.

(Kaynak: NIH – National Institute on Aging, 2022)

Belirtileri nelerdir?

Erken evrelerde genelde şu belirtiler görülür:

– Aynı soruyu tekrar tekrar sorma.

– Eşyaları yanlış yerlere koyma.

– Tarih, adres, yön karıştırma.

– Kelime bulmakta zorlanma.

– Karar vermede yavaşlama.

– Sosyal geri çekilme.

(Kaynak: Alzheimer’s Society UK, 2023) Bunlara ek olarak kişilikte değişiklikler, sinirlilik, içe kapanma ya da alışılmadık davranışlar da ortaya çıkabilir.

Demans tanısı nasıl konur?

Demans tanısı için belirli bir test yoktur; birden çok adım gerekir:

– Mini-Mental State Examination (MMSE) veya MoCA testi ile zihinsel beceriler ölçülür.

– Kan testleriyle tiroid, B12 eksikliği gibi geri döndürülebilir nedenler dışlanır.

– MR ya da BT gibi görüntüleme yöntemleriyle beyin incelenir.

(Kaynak: Alzheimer’s Association, 2023)

Tanı konulduktan sonra sıra nedenini anlamaya gelir. Çünkü her demans Alzheimer değildir ve doğru neden doğru yaklaşımı gerektirir.

Yaşlanma mı, hastalık mı?

Unutmak normaldir. Özellikle yaş aldıkça:

– Anahtar neredeydi?

– Bu şarkının adı neydi?

– O oyuncunun adını unuttum…

Ama fark şuradadır:

Normal yaşlanmada hatırlama gecikir. Demansta bilgi tamamen silinir.

– Yaşlılıkta ipucu verince hatırlama gelir, demansta gelmez.

– Demans hastası yeni bilgi öğrenmekte zorlanır, yönünü kaybeder, davranış değiştirir.

– Bu nedenle sadece unutmak değil, değişmek de bir uyarı işaretidir.

(Kaynak: Mayo Clinic, “Is it dementia or normal aging?”, 2023)

Kısa bir test: Mini-Cog

Demans riskini hızlıca değerlendirmek için dünya genelinde kullanılan kısa bir test: Mini-Cog. Tanı koymaz ama farkındalık yaratır. Sessiz bir ortamda kendi başınıza uygulayabilirsiniz.

1. Üç kelimeyi ezberleyin:

Elma–Saat–Para

2. Şimdi bir saat çizin:

Bir daire çizin ve içine saat 1’den 12’ye kadar numaraları yerleştirin.  Ardından “10 geçe 11” saatini gösteren akrep ve yelkovanı çizin.

3. Şimdi baştaki 3 kelimeyi hatırlayın. Elma–Saat–Para

Değerlendirme:

– 3 kelimeyi hatırlayıp saati doğru çizdiyseniz → normal bilişsel işlev

– 1–2 kelime hatırlayıp saati doğru çizemediyseniz → ek değerlendirme önerilir

– 0 kelime ve bozuk saat çizimi →  demans riski açısından ciddi uyarı olabilir

(Kaynak: Alzheimer’s Association, Mini-Cog Assessment Guide)

Türkiye’de durum

Türkiye’de demans genellikle hâlâ “bunama” kelimesiyle anılıyor. Bu hem eksik hem küçümseyici bir ifade. Oysa bu, milyonlarca kişinin yaşamını etkileyen ciddi bir sağlık problemidir. Türkiye Alzheimer Derneği’ne göre, 65 yaş üstü nüfusta demans oranı %9’a yakın. Ama çoğu zaman tanı geç konur, çünkü aileler yaşlıların değişimini “yaşlılık hali” sanır. (Kaynak: Türkiye Alzheimer Derneği, 2024)

www.bilimsanatyolu.com